Meet LYONEL DESMARETTES

Lyonel D. Desmarattes se yon reporter ki pase tout vi li ap pratike journalism radyo an Ayiti kou nan peyi etranje. Li se yon plimeyank ki ekri sitou an franse ak kreyòl, yon aktè, yon ekriven teyat, yon manm AKA (Akademi Kreyòl Ayisyen an) depi fevriye 2021. Pandan plis pase 35 lane, li te travay kòm sa yo rele an anglè yon IRB (International Radio Broadcaster), 3 gwo mo ki vle di tou senpleman “jounalis radyo entènasyonal, puiske VOA se rayo-televizyon-medya sosyal high tech Lèzetazini pou lemond, kote li te travay kòm editè ak prezantatè nouvèl pou Sèvis Kreyòl la anvan li te pran retret li nan dat 4 oktòb 2022.

Desmarattes se otè anpil liv li pibliye sitou nan lang kreyòl ayisyen an; sa ki pi popilè a se Mouche Defas, swa yon vèsyon kreyòl Tartuffe, pyès komik ekriven ak filozòf fransè Jean-Baptiste Poquelin, alyas Molière. Espesyalis nan kesyon etid kiltirèl konpare (sa pwofesè ak pedagòg ki rive nan lèt fen yo rele “sciences sociales cross-culturelles”, antann yo pou di “Tartuffe” se pyès teyat ki pi komik nan tout istwa teyat mondyal la, epi akt 2 a se akt pi pi komik nan pyès teyat ki pi komik la nan tout listwa. Ebyen, depi 1983, gras ak yon edisyon Enstiti Kreyòl Kansas University, pyès teyat sa a egziste nan lang kreyòl la e se travay ekriven/akademisyen/kreyolis angaje Lyonel D. Desmarattes.

Demarattes fèk antre nan yon asosyasyon avèk EducaVision, yon mezondedisyon ki baze nan vil Hollywood, toupre Miyami, nan Eta Laflorid, ki dakò pou l sipòte, kòm kontribitè ak/ou pwomotè yon inisyativ tou nèf Desmarattes lanse avèk objektif pou l popilarize pwogrè lang kreyòl la  reyalize pandan 70 dènye ane yo ak kapasite lang nan genyen pou l eksprime ide ak konsèp ki te rete jiskela chwal papa lang sila yo ke rele “”swadizan” lang gran chimen tradisyonèl yo, tankou fransè, anglè, espayòl, pòtigè, alman, elatriye… Sa pa gen lontan, Clotaire Pierre-Louis,  yon  zanmi danfans ak zanmi jenès Lyonel Desmarattes, pa t montre okenn timidite ditou, menm jan misye pa t manifeste pyès ezitasyon non plis, pandan li t ap di kijan li apresye travay Demarattes <<Kantapou mwen menm, pèsonèlman, Lyonel Dominique Desmarattes se pi bon bagay ki te ka rive lang kreyòl la depi plizyè dizèn dane –an tou ka depi tonton li, Feliks Moriso-Lewa, te pibliye chedèv ki sèvi pou idanifye li pi byen kòm ekriven e sitou kòm yon pyonye mouvman kreyolis la, n ap pale de “Koleksyn Dyakout” li a, ke Mèt Moriso-Lewa te pibliye nan ane 1940-1950 yo.  Koleksyon kreyòl Desmarattes la, ke li rele “La Créolade” depi li te lanse inisyativ sa a nan ane 1980 yo, genyen ladan l sa misye rele an fransè “une décatologie”, swa yon seri ki genyen 10 eleman diferan ladan l; misyon ki asosye ak travay sa a se pwouve (tankou Prezidan Kenyan Julius Nierere te di sa pou lang Swahili a nn ane 1980 yo), ke <<lang kreyòl la kapab sipòte tout pwa kilti ak literati mondyal la.>>

Pi fò nan liv Desmarattes yo (gen kèk eksepsyon tankou “Discovering the Americas” oubyen “Tim Tim, Bwa Chèch; Kont Pa m, Istwa Pa m”) se adaptasyon/entèpretasyon/tradiksyon ayisyen liv ki  gen original yo an fransè, anglè, espayòl, pòtigè, alman, elatriye, avèk yon karakteristik byen patikilye: sè ke, si original klasik fransè a, tankou komedi Molière sa yo: L’Ecole dss femmes, Les Femmes Savantes, Le Misanthrope, Le Tartuffe; oubyen Athalie,  yon trajedi Jean Racine; oubyen ankò Horace, trajedi Pierre Corneille, se zèv ki ekri an vè aleksandren, adaptasyon/tradiksyo/entèpretasyon Desmarattes yo respekte ni fon ni fòm liv original yo, sètadi ke yo menm tou, yo ekri an vè ak rim aleksandren. Dapre Desmarattes, se <<yon valè ajoute ki montre vrèman ke lang kreyòl ayisyen an “kapab sipòte pwa kilti ak literati mondyal la...”>>   

 Men yon lis pasyèl liv kreyòl Lyonel Desmarattes déjà pibliye oubyen pral pibliye anvan lontan:

1.-<<Mouche Defas>>, oubyen Le Tartuffe an Kreyòl;

2.-<<Lekòl Medam yo>> , oubyen “L’Ecole desFemmes” an kreyòl;

3.-Zanmi Pèsonn oubyyen “Le Misanthrope” an kreyòl;

4.-Woben Lakwa oubyen “Robinson Crusöé” an kreyòl;

5.-Mon Coeur et Ma Plume, yon rekey powèm an kreyòl ak franse,  pibliye an 1979 nan Les Ateliers Fardin.

6.-<<Tim Tim, Bwa Chèch, Kont Pa m, Istwa Pa m>>, istwwa kout, kont ak lejann ke mezondedisyon Jebca, ki baze nan Boston, te pibliye nan mwa d Oktòb 2013 pou make selebrasyon Jounen Entènasyonal Lang Kreyòl yo.

7.-<<Bravo pou Ayiti>>, oubyen “Horace” Pierre Corneille an kreyòl;

8.-<<Atali oubyen Pèp Bondye a>>, swa “Athalie” Jean Racine an kreyòl;

9.-<< Panse a Refleksyon Filozofik>>, oubyen yon vèsyon kreyòl  “The Prophet”, liv filozofik ekriven amerikano-libanè Khalil Gibran (ki va parèt anvan lontan);

10.-<<Egzile sou Zile>>, yon woman kreyòl ki baze sou tèst, defi ak triyonf pou lafwa kretyèn  (gen pou parèt anvan lontan);

11.-<<Discovering the Americas>>, yon liv jewografi pou timoun pibliye an 2023 nan  “The Christianfaith Publishing Company” ki baze nan Meadville, Eta Pennilvani. 

12.-<<Tim Tim, Bwa Chèch, Kont Pa m, Istwa Pa m>>, 2d. Edition (gen pou parèt anvan lontan).